نشانه‌های مــؤمــن (35)
«عَظِيمٌ حِلْمُهُ»؛ حلم و بردباری او بسیار عظیم است؛ هرگز به‌سرعت تصمیم نمی‌گیرد.
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های بلوغ ایمانی، بردباری و حلم در برابر ناملایمات و لغزش‌های دیگران است. «حِلم» به معنای خویشتن‌داری همراه با درک و آگاهی است، نه صرفاً صبر و تحمل. مؤمن، در هنگامهٔ خشم، بر خود مسلط است؛ نه آن‌که تنها خشم را فروبخورد، بلکه آن را در پرتو عقل و ایمان، به تصمیمی سنجیده و خردمندانه و واکنشی حساب‌شده و مدبرانه تبدیل می‌کند؛ ازاین‌رو امام علی (ع) حلم و برد باری عظیم را نشانهٔ بارز مؤمن معرفی کرده است.
در تفسير «حليم» گفتهاند كسى است كه در عين توانايى، در هيچ كارى قبل از وقتش شتاب نمىكند و در كيفر مجرمان عجلهاى به خرج نمىدهد. روحى بزرگ دارد و بر احساساتِ خويش مسلط است. راغب اصفهانی «حلم» را خویشتن‌داری به هنگام هيجان غضب، معنا نموده است. (مفردات الفاظ القرآن، ص 253).
«قابل‌توجه اينكه واژۀ «حليم» پانزده مرتبه در قرآن مجيد تكرار شده و غالباً وصفى است براى خداوند، جز در دو مورد كه به‌صورت توصيفى براى حضرت ابراهيم و فرزندش [اسماعیل] در كلام خدا آمده است و در يك مورد توصيفى است براى حضرت شعيب از زبان ديگران». (تفسير نمونه، ج19، ص 110).
ارزشمندی حلم و بردباری به این دلیل است که خشم و غضب را کنترل می‌کند. «غضب» نیروی خدادادی است که هنگام مواجه‌شدن با مشکلات، آدمی را وادار به عکس‌العمل می‌کند؛ در اصل اینکه خشم در وجود انسان از نعمت‌های الهی است تردیدی نیست، آنچه خشم و غضب را ارزشی و یا ضد ارزش می‌سازد نحوهٔ استفاده از آن است؛ اِعمال خشم بر افراد مظلوم و بی‌گناه و یا بدون درنگ و تحقیق، آن را ضد ارزشی می‌سازد و عکس‌العمل غضب‌آلود بر متجاوز آن را بایسته و سازنده می‌کند.
درهرصورت وجود حلم و بردباری، در حقیقت مدیریت غضب را بر عهده دارد و مؤمن واقعی به تعبیر امام علی (ع) همواره در برابر حوادث و اتفاقات، مجهز به سلاح حلم و بردباری است.
ارزشمندی حلم و بردباری را ازآنجا می‌توان فهمید که در زیارت جامعهٔ کبیره، از اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) به‌عنوان قله‌های حلم و بردباری یادشده‌اند: «وَمُنْتَهَى الْحِلْم».
قرآن کریم و روایات معصومین (ع) حلم و بردباری را از ابعاد مختلف موردبررسی قرار داده و دربارهٔ آن بیان نموده‌اند. قرآن مجید، بردباری و خویشتن‌داری را از ویژگی‌های برجستهٔ «عبدالرحمن» معرفی کرده است: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً»؛ بندگان (خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بىتكبّر بر زمين راه مىروند؛ و هنگامی‌که جاهلان آن‌ها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گويند)، به آن‌ها سلام مىگويند (و با بىاعتنايى و بزرگوارى مىگذرند). (فرقان: 63).
در قرآن کریم آنجا که سیمای پرهیزگاران معرفی ذکر می‌شود، فروخوردن خشم را صفت بارز آنان بیان می‌کند: «وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ»؛ و خشم خود را فرومی‌برند؛ و از خطاى مردم درمىگذرند؛ و خدا نيكوكاران را دوست دارد. (آل‌عمران: 134).
در نگاه اهل‌بیت (ع) حلمى که همراه باقدرت باشد، داراى ارزش والاى اخلاقى است، نه حلمى که از موضع ضعف و ناتوانى باشد. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «لَيْسَ الْحَلِيمُ مَنْ عَجَزَ فَهَجَمَ وَ إِذَا قَدَرَ انْتَقَمَ إِنَّمَا الْحَلِيمُ مَنْ إِذَا قَدَرَ عَفَا وَ كَانَ الْحِلْمُ غَالِباً عَلَى أَمْرِهِ»؛ كسى كه چون ناتوان شود هجوم برد و چون قدرت يابد انتقام گيرد بردبار نيست، بلكه بردبار كسى است كه قدرت داشته باشد اما گذشت كند و بردبارى بر تمامى امور او غالب باشد. (عیون الحکم والمواعظ، ص 412).
پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «مَنْ كَظَمَ غَيْظاً وَ هُوَ قَادِرٌ عَلَى إِنْفَاذِهِ وَ حَلُمَ عَنْهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ شَهِيدٍ»؛ کسى که خشم خود را فرو برد، در حالى که قدرت بر انجام آن کار دارد و بردبارى پیشه کند، خداوند اجر شهید را به او عنایت می‌کند. (الأمالی، ص 430).
امام علی (ع) می‌فرماید: «الْحِلْمُ نِظَامُ أَمْرِ الْمُؤْمِنِ»؛ بردبارى، مايه سامان يافتن كار مؤمن است . (تصنيف غررالحکم و درر الكلم، ص 285). «تَعَلَّمُوا الْحِلْمَ فَإِنَّ الْحِلْمَ خَلِيلُ الْمُؤْمِنِ وَ وَزِيرُه»؛ بردبارى را فراگيريد كه بردبارى دوست و دستيار مؤمن است . (تحف العقول، ص 222).
امام زین‌العابدین (ع) فرمود: «إنّهُ لَيُعْجِبُني الرّجُلُ أنْ يُدرِكَهُ حِلمُهُ عِندَ غَضَبِهِ»؛ من از مردى كه هنگام خشم بردبارى كند، خوشم می‌آید. (کافی، ج 2، ص 112).
امام صادق (ع) در وصف مؤمن می‌فرماید: «لَا يُرَى فِي حِلْمِهِ نَقْصٌ وَ لَا فِي رَأْيِهِ وَهْنٌ»؛در بردبارى او كاستى و در اندیشه‌اش سستى ديده نمی‌شود . (الخصال، ج2، ص 571).
امام رضا (ع): «لَا يَكُونُ الرَّجُلُ عَابِداً حَتَّى يَكُونَ حَلِيماً»؛ آدمى عابد نباشد، مگر آن كه بردبار باشد . (كافی، ج2، ص 111).
نتیجه:
حلم و بردباری، ستون فقرات شخصیت ایمانی مؤمن است؛ صفتی که نه از سر ضعف، بلکه از موضع قدرت و بینش برخاسته است. مؤمنِ واقعی، نه‌تنها خشم را فرومی‌خورد، بلکه آن را مدیریت می‌کند و با مهار احساسات، راه را برای تصمیمی سنجیده و عاقلانه هموار می‌سازد. از منظر قرآن کریم و اهل‌بیت (ع)، حلم، نشانهٔ کمال عقل، اوج اخلاق و مایهٔ آرامش جامعه است. حلم، نماد بندگان رحمان و سیمای پرهیزگاران است؛ و آنگاه‌که باقدرت همراه باشد، ارزش اخلاقی‌اش صدچندان می‌گردد. اهل‌بیت (ع) حلم را «نظام کار مؤمن»، «دوست صمیمی او» و «وزیر تدبیر او» می‌دانند. در این نگاه، مؤمن هرگز اسیر واکنش‌های لحظه‌ای و نسنجیده نمی‌شود، بلکه در پرتو حلم، حتی لحظات خشم را نیز به فرصتی برای رشد معنوی، گذشت و جلب رضایت الهی تبدیل می‌کند.
ادامه دارد